August Herakliusz – pierwszy krzyżowiec

Już 150 lat po upadku Zachodniego Rzymu Wschodnie Cesarstwo niemal podzieliło jego losy. Jednak na bizantyńskim tronie zasiadł człowiek, który był w stanie podźwignąć i po raz kolejny poprowadzić ku chwale upadające imperium. Herakliusz, bo o nim mowa, skonsolidował resztki Cesarstwa Rzymskiego i, stawiając wszystko na jedną kartę, na zawsze pokonał Persów, stając się jednym z najwybitniejszych Augustów w długiej historii Rzymu.

Wstęp
Gdy Zachodni Rzym upadł, Wschodnie Cesarstwo przeżywało rozkwit. Sytuacja była tak dobra, że już w 532 roku, niecałe 60 lat po upadku zachodu, Rzymianie pod panowaniem Justyniana Wielkiego przeprowadzili inwazję. Cel był jeden: odzyskać utracone dziedzictwo i odbić zachodnie ziemie Imperium. Rzymianie jednak nie byli w stanie odwrócić biegu dziejów. Era Rzymu jako wielkiego hegemona musiała się skończyć. Justynian owszem odbił Afrykę, Italię, Bałkany i południową Hiszpanię, ale Cesarstwo poniosło za to ogromną cenę. Niemalże 30-letnia wojna z Ostrogotami spustoszyła bizantyński skarbiec oraz ziemie Italii. W trakcie kampanii Justyniana wybuchła epidemia dżumy, która zdziesiątkowała populację Imperium. Choroba od imienia Cesarza została nazwana justyniańską. Na domiar złego, krótko po jego śmierci, barbarzyńcy zaczęli ponownie nacierać na Państwo Rzymskie. Longobardowie wdarli się do Italii, o którą Rzymianie walczyli niemal trzy dekady i kawałek po kawałku wydzierali im starożytną ojczyznę. Cesarstwo znalazło się w ruinie ekonomicznej i demograficznej. 

Tragedia Augusta Maurycjusza
Maurycjusz był ostatnim przedstawicielem dynastii Justyniańskiej i jako Cesarz Rzymian sprawnie radził sobie z problemami Imperium. Wykorzystał wojnę domową w perskim Imperium Sasanidów i w latach 590-591 pomógł Chosrowowi II objąć tron, co doprowadziło do kruchego sojuszu między rywalizującymi od setek lat Rzymianami i Persami. Maurycjusz jednak musiał zmagać się z tragiczną sytuacją gospodarczą i oszczędzał pieniądze, gdzie tylko się dało. Cięcia kosztów wprowadzone przez Cesarza dotknęła też armię. Kazał wojskom zimować po drugiej stronie Dunaju – poza granicami Imperium. Armia się zbuntowała, a na czele buntowników stanął centurion Fokas. W 602 roku zdobył on Konstantynopol – Nowy Rzym i stolicę Imperium. Zgładził Maurycjusza i koronował się Cesarzem Rzymian. Rozpoczęły się rządy terroru. 

Ostatnia wojna starożytności  
Jeden z dowódców Maurycjusza – Narses, zbuntował się przeciw uzurpatorowi. Wysłał poselstwo do Ktezyfonu (stolicy Sasanidów), by prosić o wsparcie w walce z Fokasem. Na nieszczęście wszystkich Chosrow się zgodził. Wojska Sasanidów wkroczyły na terytorium Bizancjum, pokonały jego legiony i zdobyły Darę – ważną rzymską twierdzę na pograniczu z Sasanidami. Narses powrócił do Konstantynopola, aby wynegocjować warunki pokoju z uzurpatorem. Pomimo gwarancji bezpieczeństwa udzielonych Narsesowi, Fokas nakazał spalić go żywcem. W 608 roku w Bizancjum wybuchła kolejna wojna domowa. Herakliusz, Egzarcha Kartaginy (namiestnik bizantyńskiej Afryki) i jego brat Niketas wystąpili przeciw Fokasowi. Niketas wyruszył do Egiptu, pokonał tamtejsze siły Fokasa i zajął Egipt wraz z Palestyną. Herakliusz w 610 roku popłynął do stolicy i bez większych problemów wkroczył do niej. Znienawidzony przez lud uzurpator Fokas został pojmany i następnie poćwiartowany przez Herakliusza. Sam Herakliusz wkrótce został obrany na legalnego cesarza i koronowany przez Sergiusza Patriarchę Konstantynopola. Początki rządów nowego cesarza wcale nie były pomyślne. W ciągu pierwszych 9 lat na tronie, Persowie zdobyli całą Syrię, Palestynę i Egipt i oraz bizantyńskie terytoria na Kaukazie. Oprócz tego, najeźdźcy spalili Bazylikę Grobu Świętego w Jerozolimie i zabrali relikwie krzyża, na którym zmarł Chrystus. Nie był koniec problemów – w między czasie Wizygoci podbili ostatnie rzymskie bastiony w Hiszpanii, do której cesarstwo nigdy już nie powróci. Awarowie i Słowianie pustoszyli Bałkany. Cesarstwo Wschodnie ledwie 150 lat po upadku Zachodu znalazło się na krawędzi przetrwania. Gdy większość legionów została rozbita, a gospodarka legła w gruzach, znaczna część Imperium znalazła się pod okupacją, w tym tak ważne miasta jak Antiochia, Jerozolima i Aleksandria. Rzym z Rawenną trzymały na krótkim pasie ziemi otoczone przez Longobardów; Herakliusz musiał walczyć o przetrwanie Imperium. Jako że Konstantynopol był zagrożony przez Awarów i Słowian, rozważał nawet przeniesienie stolicy Cesarstwa Rzymskiego do Kartaginy. Cesarz zwiększył podatki, zaczął reorganizować pozostałości Armii Rzymskiej, a Kościół wspierał go w tym. Duchowni oddawali mu swoje bogactwa. Herakliusz zaczął bić nowe monety o mniejszej wartości niż stare, by móc utrzymać niezbędne wydatki na obronę państwa. Tysiące nowych rekrutów zostało wyposażonych za pieniądze kościelne, a wojna zaczęła mieć pobudki religijne, dlatego też niektórzy nazywają ją pierwszą krucjatą. 

Pierwszy krzyżowiec  
Herakliusz sam stanął na czele armii, będąc pierwszym od ponad 200 lat cesarzem dowodzącym w polu. W 622 roku pokonał Persów pod Issos i uwolnił Anatolię spod okupacji; jednak Awarowie wciąż byli poważnym zagrożeniem dla stolicy. Cesarz powrócił do Konstantynopola, a następnie udał się do Heraklei, by negocjować z barbarzyńcami. Awarowie w zamian za trybut mieli wycofać się za północny brzeg Dunaju. Negocjacje były pułapką – Awarski Kagan chciał pojmać cesarza, który jednak został w porę ostrzeżony i udało mu się uciec do stolicy. Pomimo tej zdrady Herakliusz zapłacił trybut by ustabilizować zachodnie granice. W 624 roku rozpoczęła się kolejna kampania w Armenii, Mezopotamii i Anatolii. Herakliusz kilkakrotnie rozgromił armie perskie i wydawać by się mogło, że odzyskał inicjatywę w wojnie. Perski Król, widząc to, postanowił wykonać ostateczne uderzenie w samo serce Rzymu. Zebrał kolejne dwie armie – jedna z nich miała bronić Persji przed Herakliuszem, a druga zdobyć Konstantynopol. Chosrow dogadał się z Awarami tak by, bizantyńska stolica znalazła się pod oblężeniem z 2 stron: od lądu przez Awarów i Słowian oraz od strony morza przez Persów.  
Oblężenie zaczęło się w czerwcu 626 roku. Obroną miasta dowodził wspomniany już patriarcha Sergiusz oraz patrycjusz Bonus, a cesarz dodatkowo oddelegował tutaj część swoich wojsk. Rzymianie posiadali przewagę na morzu, co uniemożliwiało Sasanidom przeprawę przez Bosfor i atak na Konstantynopol. Barbarzyńscy Awarowie i Słowianie próbowali szturmować potężne Mury Teodozjusza, ale kończyło się to sromotnymi klęskami. Barbarzyńcy odeszli spod miasta w sierpniu 626 roku. Stolica była bezpieczna. Tymczasem Herakliusz zawarł sojusz ze stepowym ludem Turkutów. Wojska koczowników i Rzymian wspólnie najechały kaukaskie ziemie Sasanidów i rozpoczęły oblężenie Tbilisi – dzisiejszej stolicy Gruzji. Dodatkowo Szarbaraz – jeden z perskich dowódców zbuntował się przeciw Chosrowowi. Stało się tak gdyż otrzymał od Bizantyńczyków przechwycone rozkazy Chosrowa skazujące go na karę śmierci. We wrześniu 627 roku Cesarz odstąpił od Tbilisi, pozostawiając oblężenie Turkutom i wyruszył do Mezopotamii – serca Imperium Sasanidów. Chosrow wystawił ostatnią armię i wysłał ją, aby zatrzymać Herakliusza. Do starcia między Rzymianami a Persami doszło pod Niniwą. Bitwę poprzedził pojedynek cesarza z perskim dowódcą Rahzadem, który zakończył się śmiercią tego drugiego. Sama bitwa również okazała się wielkim zwycięstwem Herakliusza. Imperium Sasanidzkie znalazło się na krawędzi zagłady – Chosrow został zamordowany w spisku, a tron objął jego syn Kawad II. 

Koniec  
Kawad skapitulował przed Rzymianami w 628 roku i zgodził się oddać wszystkie zdobyte wcześniej rzymskie prowincje, zrabowane dobra, a także płacić trybut. Wkrótce jednak zmarł wskutek epidemii, a w Persji zapanowała anarchia. W przeciągu 23 lat Imperium Sasanidów przestało istnieć podbite przez nową potęgę – muzułmanów. W ten sposób zakończy się odwieczna rywalizacja rzymsko-perska. A co do Herakliusza – ocalił on Imperium przed zagładą, zaprowadził pokój, przywrócił prawdziwy krzyż do Jerozolimy, a za swe zasługi okrzyknięty został Scypionem. Imieniem legendarnego wodza Republiki Scypiona Afrykańskiego, który pokonał Hannibala. Jednak los okazał się okrutny dla Herakliusza. Cesarz żył długo, na tyle długo by na własne oczy oglądać, jak upada jego dziedzictwo. W roku 635, trzy lata po śmierci proroka Mahometa, nadeszli muzułmanie.